यसको लागी त नागपञ्चमीको महत्व सही अर्थमा बुझेर पूर्ण श्रद्धा, भक्तिका साथ प्राण–प्रतिष्ठित नागको तस्बिरमा विधिपूर्वक पूर्वक पूजन गर्नु आवश्यक हुन्छ । त्यसैले यहाँ नाग र नागपञ्चमी को महत्वको बारेमा केही कुराहरु प्रकाश पार्न खोजिएको छ । वेद र पुराणहरुमा नागको उद्गम महर्षि कश्यप र उहाँकी धर्मपत्नी कद्रूबाट भएको मानिन्छ । नागको मूल स्थानको रुपमा पाताललोक प्रसिद्ध छ । पुराणमा नागलोकको राजधानीको रुपमा भोगवतपुरी विख्यात् छ ।
संस्कृत कथा साहित्य ‘कथासरित्सागरु’ नागलोक र त्यहाँका बासिन्दाको कथाहरुले ओतप्रोत छ । गरुडपुराण, भविष्यपुराण, चरकसंहिता, सुश्रुतसंहिता, भावप्रकाश आदि ग्रन्थहरुमा नागसम्बन्धी विविध विषयको उल्लेख गरेको पाइन्छ ।
पुराणहरुमा यक्ष, किन्नर र गन्धर्वको वर्णनका साथ नागको पनि वर्णन पाइन्छ भने स्वयं परब्रह्म परमात्मा महायोगी सद्गुरु गोरखनाथले विभिन्न समयमा नागका आसन जमाइ तपस्या गर्नुभएको प्रसंगले पनि नागको महिमा अझ बढ्न गएको छ ।
भगवान् विष्णुको शैय्याको शोभा शेषनागराजले बढाइदिनुभएको छ । भगवान् शिव र गणेशको अलंकारमा पनि नागको महत्वपूर्ण भूमिका छ । योगसिद्धिका लागी जसले कुण्डलिनी शक्ति जागृत गर्दछ, त्यसलाइ सपिर्णी भनिन्छ ।
पुराणमा भगवान् सूर्यको रथमा द्वादश नागको उल्लेख भएको पाइन्छ जुन क्रमशः प्रत्येक मासमा उहाँको रथको बाहक बन्दछ । यसप्रकार अन्य देवताहरुले पनि नाग धारण गर्नुभएको छ । त्यसैले नागलाइ सर्वत्र देवताको रुपमा स्वीकार गरिएको छ ।
कश्मिरका प्रसिद्ध संस्कृत कवि कल्हणले आफ्नो प्रसिद्ध पुस्तक ‘राजतरङ्गिणी‘ मा कश्मिरको सम्पूर्ण भूमि नागका लागि पवित्र मान्नुभएको छ । त्यहाँको प्रसिद्ध नगरको नामाकरण नै अनन्तनाग हुनु यसको ऐतिहासिक प्रमाण हो ।
पूर्वीय संस्कृतिमा साँझ बिहान भगवत्स्मरणको साथै अनन्त तथा वासुकि आदि पवित्र नागहरुको नाम पनि स्मरण गरिन्छ जसबाट नागविष, भयबाट रक्षा हुने र सर्वत्र विजय हुने विश्वास छ ।
अनन्तं वासुकिं शेषं पद्यनाभं च कक्बलम् ।
शंखपालं धार्तराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा ।।
एतानि नव नागानि नागानां च महात्मनाम् ।।
सायंकाले पठेन्नित्यं प्रातः काले विशेषतः ।।
तस्मै विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत् ।।
देवी भागवतमा प्रमुख नागको नाम नित्य स्मरण गरिएको छ । हाम्रा ऋषिमुनिहरुले नाग उपासनाका लागि अनेक व्रत र पूजनका विधिहरु प्रदान गर्नुभएको छ ।
श्रावण मासको शुक्ल पक्षको पञ्चमी नागका लागि अत्यन्त आनन्ददायक दिन हो । ‘नागानामानन्दकरी’ पञ्चमी तिथिको नागपूजामा उहाँहरुलाई गाईको दूधले स्नान गराउने विधान छ। भनिन्छ कि एकपटक मातृ श्रापले नागलोक जल्न लाग्यो ।
यस दाहपीडाको निवृत्तिको लागि नागपञ्चमीमा गाईको दूधले स्नान गर्ने गरिन्छ जसले नागलाई शीतलता प्रदान गर्दछ । यसबाट भक्तलाइ पनि सर्पको डरबाट मुक्ति मिल्दछ ।
ब्रह्मबैवर्तपुराणको प्रथम भाग अध्याय ४५, श्लोक नं १४–१६ मा पनि भनिएको छ कि जरत्कारु, जगद्गौरी, मनसा, सिद्धयोगीनी, वैष्णवी, नागभगिनी, शैवी, नागेश्वरी, जरत्कारुप्रीया, आस्तीकमाता, विषहरी तथा महाज्ञानयुता ।
यी १२ नाम जो पूजा समयमा पाठ गर्दछ, उच्चारण गर्दछ, उसलाइ नागभय तथा सर्प भय हुँदैन ।
यसै क्रममा नागपञ्चमीको सन्दर्भमा रहेको एउटा रोचक कथा छ जसको श्रवणको श्रावण महिनामा ठूलो महत्व छ ।
एकपटक देवता र असुरले समुद्रमन्थनमा चौध रत्नमा उच्चैःश्रवा नामक अश्वरत्न प्राप्त गरेका थिए । यो अश्व अत्यन्त श्वेत वर्णको थियो ।
त्यसलाइ देखेपछि नागमाता कद्रु तथा विमाता विनता दुवैबिच अश्वको रंगको सम्बन्धमा वादविवाद भयो । कद्रुले भनिन् अश्वको केश कालो वर्णको छ । यदि आफ्नो कथनमा असत्य सिद्ध भएमा म तिम्रो दासी बन्छु अन्यथा तिमी मेरी दासी बन्नुपर्छ ।
कद्रुले नागलाइ कपालजस्तै बनेर नागलाइ अश्वको शरीरमा आवेष्ठित हुन निर्देशन दिइन, तर नागले आफ्नो असमर्थता प्रकट गरे । यसबाट क्रुद्ध भई कद्रुले नागलाइ श्राप दिइन कि पाण्डववंशको राजा जनमेजयले नागयज्ञ गर्नेछ, त्यही नागयज्ञमा तिमीहरु सबै जलेर भस्म हुनुपरोस् ।
नागमाताको श्रापबाट भयभीत नागहरुले वासुकीको नेतृत्वमा ब्रह्माजीसँग श्राप निवृत्तिको उपाय सोध्दा ब्रह्माजीले निर्देशन दिनुभयो – ‘यायावरवंशमा उत्पन्न तपस्वी जरत्कारु तिमीहरुकी बहिनी हुनेछिन् । उनको छोरा आस्तीकले तिमीहरुको रक्षागर्नेछ ।‘
भगवान् ब्रह्माले पञ्चमी तिथिमा नागहरुलाइ यो वरदान दिनुभयो तथा यसै तिथिमा आस्तीकमुनिले नागको परिक्षण गर्नुभएको थियो । त्यसकारण नागपञ्चमीको यो व्रत ऐतिहासिक रुपबाट महत्वपूर्ण छ । नागपञ्चमीको दिनमा व्रतको साथ एकपटक भोजन गर्ने नियम छ । पूजा गर्दा पृथ्वीमा नागको चित्राङ्कन गरिन्छ । नाग पूजनमा निम्न लिखित मन्त्रको उच्चारण गर्दै नागलाइ प्रणाम गरिन्छ ।
सर्वे नागाः प्रीयन्तां मे ये केचित् पृथिवीतले ।।
ये च हेलिमरीचिस्था येऽन्तरे दिवि संस्थिताः ।
ये नदीषु महानागा ये सरस्वतिगामिनः ।
ये च वापीतडागेषु सर्वेषु वै नमः ।।
यस श्लोकको भाव यही हो कि जो नाग पृथ्वी, आकाश, स्वर्ग, सौर्यकिरण, सरोवर तथा तलाउ आदिमा निवास गर्नुहुन्छ, उहाँहरु हामीदेखि प्रशन्न भइदिनुहोस् । हामी उहाँहरुलाइ बारम्बार नमस्कार गर्दछौ ।
माध्यान्दिनीयशाखा अन्तर्गतको शुक्लयजुर्वेदको १३ औँ अध्यायमा पनि नागलाइ नमस्कार गरिएको छ – नमोस्तु सर्पेभ्यो येकेच पृथिवी मनु यो अन्तरिक्षे ये दिवितेभ्यः सर्पेभ्यो नमः ।। यहाँ सर्पलाइ पृथ्वीको मनु बताइएको छ ।
प्राणी शास्त्रका अनुसार नागका अनेक जाति प्रजातिहरु छन् जसमा विषधारी नागको संख्या ज्यादै कम छ । भविष्यपुराणमा पनि नागको लक्षण, नाम, स्वरुप र जातिको विस्तारबारे वर्णन गरिएको पाइन्छ जसमा मणिधारी तथा इच्छधारी नागको पनि उल्लेख गरिएको पाइन्छ । नागलोक र नागका विशेषताको बारेमा अझ विस्तार को रुपमा पढ्न चाहेदेखि परमपूज्य योगी श्री शिवशक्तिनाथद्वारा प्रणीत पुस्तक ‘सूक्ष्म शरीरको यात्रा‘ अध्ययन गर्न सक्नुहुन्छ ।
नागपञ्चमी पर्वले नागहरु एवं अन्य जीवहरुप्रति सम्मान,सम्बद्र्धन एवं उनीहरुको संरक्षणको लागि प्रेरणा दिन्छ । यो पर्व प्राचिन समयअनुरुप आज पनि हाम्रो अन्तरदृष्टिमा उत्तिकै आवश्यक एवं प्रासंगिक छ ।
हाम्रो कृषि सम्पदाको नाश गर्ने जीवहरुबाट रक्षाका साथै पर्यावरण रक्षा, जलस्रोतर वन सम्पदा पनि नागको महत्वपूर्ण भूमिका रहेको छ भने आध्यामिक हिसाबले पनि नागको महत्व धेरै ठूलो छ ।
नागको कृपा र आशीर्वाद प्राप्त गर्न सकेमा हाम्रा भौतिक एवं आध्यात्मिक उन्नति, प्रगति सहजरुपमा हुन सक्छ तर त्यो त्यति सहज छैन । यसका लागि त श्रद्धा, भक्तिका साथ सद्गुरुदेव प्रदत्त प्राण प्रतिष्ठित नाग तस्बिर स्थापना र पूजनको आवश्यकता हुन्छ ।
त्यसैले यस्तो दिव्य अवसरमा नागदेवहरुको आशीर्वाद प्राप्त गर्दै आफ्नो जीवनमा रहेका दुःख, दरिद्रता नाश गर्न चाहनुहुन्छ भने सकेसम्म प्राणप्रतिष्ठित नागफोटो या मूर्ति नै खोज्ने प्रयास गर्नुहोला।
No comments:
Post a Comment